This GSEB Class 10 Social Science Notes Chapter 19 માનવ વિકાસ covers all the important topics and concepts as mentioned in the chapter.
માનવ વિકાસ Class 10 GSEB Notes
→ સંયુક્ત રાષ્ટ્ર વિકાસ કાર્યક્રમ -UNDP મુજબ ”માનવવિકાસ એ માનવીની આકાંક્ષાઓ અને જરૂરી હોય તેવી જીવનનિવહિની સુવિધાઓ વિસ્તારવાની પ્રક્રિયા છે.
→ માનવવિકાસનો ઉદેશ દરેક માટે જીવનની એકસરખી પરિસ્થિતિ ઊભી કરવાનો છે.
→ માનવવિકાસના ચાર આવશ્યક સ્તંભો છે : સમાનતા, સ્થિરતા, ઉત્પાદક્તા અને સશક્તીકરણ.
→ માનવવિકાસ આંકની વિભાવના ભારતીય મૂળના અર્થશાસ્ત્રી અમર્ત્ય સેને રજૂ કરી હતી. પ્રથમ માનવવિકાસ અહેવાલ ઈ. સ. 1990માં પ્રકાશિત થયો હતો.
→ સંયુક્ત રાષ્ટ્ર વિકાસ કાર્યક્રમ (United Nations Development Programme – UNDP) દ્વારા દર વર્ષે માનવવિકાસ અહેવાલ પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે છે. તેમાં વિશ્વના જુદા જુદા દેશોના વિકાસના વિભિન્ન નિર્દેશકોના આધારે એક વૈશ્વિક વિશ્લેષણ રજૂ કરવામાં આવે છે.
→ સંયુક્ત રાષ્ટ્ર વિકાસ કાર્યક્રમ (UNDP) દ્વારા પ્રકાશિત થયેલ પ્રથમ માનવવિકાસ અહેવાલમાં માનવવિકાસ આંક(Human | Development Index-HDI)નો ખ્યાલ પ્રસ્તુત થયો હતો.
→ તેમાં માનવવિકાસ આંકમાં આ ત્રણ નિર્દેશકોનો સંયુક્ત રીતે ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો :
- સરેરાશ આયુષ્ય (આરોગ્ય,
- શિક્ષણ-સંપાદન (જ્ઞાન) અને
- જીવનધોરણ (માથાદીઠ આવક).
આ ત્રણેય નિર્દેશકોના સંયુક્ત ના આધારે કોઈ એક દેશનો માનવવિકાસ આંકનો ક્રમ નિર્ધારિત કરવામાં આવતો. UNDP દ્વારા માનવવિકાસ અહેવાલ માટે માનવવિકાસ આંક(HD)ની ગણતરી માટે વર્ષ 2009 સુધી ઉપરના ત્રણ નિર્દેશકોનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો.
→ આ માટે વર્ષ 2010થી નીચે મુજબની નવી પ્રવિધિનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે:
- અપેક્ષિત આયુષ્ય આંક (સરેરાશ આયુષ્ય),
- શિક્ષણ આંક (શિક્ષણ-સંપાદન) અને
- આવક અંક (જીવનધોરક્ષ).
→ માનવવિકાસ અહેવાલ 2015માં ભારતની માથાદીઠ કુલ રાષ્ટ્રીય આવક 5497 5 અને માથાદીઠ કુલ ઘરેલું પેદાશ 5238s છે. માથાદીઠ આવકની ગણતરી માટે જે-તે દેશની આવકને યુ.એસ.એ.ના ચલણ મૂલ્યમાં ગણવામાં આવે છે. તેને સમખરીદશક્તિ (Purchasing Power Party) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
→ વિશ્વના 188 દેશોમાં સૌથી વધારે માનવવિકાસ આંક ધરાવતા દેશોમાં નોર્વે પ્રથમ, ઑસ્ટ્રેલિયા દ્વિતીય અને સ્વિટ્ઝરલેન્ડ તૃતીય સ્થાન ધરાવે છે; જ્યારે ભારત 130મું સ્થાન ધરાવે છે. સૌથી નીચેના 188મા ક્રમે નાઇઝર (0.348) છે.
→ માનવવિકાસમાં શ્રીલંકા, ચીન અને માલદીવ ભારતથી ઉપરના ક્રમે છે; જ્યારે ભૂતાન, બાંગ્લાદેશ, નેપાળ, પાકિસ્તાન, મ્યાનમાર અને અફઘાનિસ્તાન ભારતથી નીચેના ક્રમે છે.
→ માનવવિકાસ આંકમાં માનવવિકાસની પ્રગતિની સામે આ ત્રણ મુખ્ય પ્રકારો છે :
- સ્વાથ્ય (આરોગ્ય)
- લૈંગિક સમાનતા (સ્ત્રી-પુરુષ સમાનતા) અને
- મહિલા સશક્તીકરણ.
→ સ્વાથ્ય (આરોગ્ય) : બાળ-રસીકરણ કાર્યક્રમ દ્વારા બાળકોને વિવિધ રસીઓ આપવાથી બાળ આરોગ્ય અને બાળ-મૃત્યુદરમાં ઘણો ઘટાડો થયો છે. આ ઉપરાંત, અનેક રોગોને નિર્મૂળ કરી શકાયા છે તેમજ બીજા રોગો પર નિયંત્રણ સાધી શકાયું છે. તેથી આજે ભારતમાં માનવી લાંબું, તંદુરસ્ત અને સ્વસ્થ જીવન જીવી રહ્યો છે. – વસ્તીવૃદ્ધિનો ઊંચો દર, પાણીજન્ય રોગો, શ્વસન રોગો, કુપોષણ, મૂળભૂત ખનીજો અને વિટામિન્સ તથા પ્રોટીનની ઊણપ, પર્યાવરણીય પ્રદૂષ, ઝેરી પદાર્થોનો ઉદ્ભવ, ગીચ વસવાટ્યમાં આરોગ્યની સુવિધાઓ વગેરે બાબતો સ્વાસ્ય માટે પડકારરૂપ બની છે.
→ વૈગિક સમાનતા (સ્ત્રી-પુરુષ સમાનતા) : ઈ. સ. 2011ની વસ્તીગણતરી મુજબ ભારતની લ વસ્તીમાં 48.46 % સ્ત્રીઓ અને 51.54 % પુરુષો છે. – સાક્ષરતાના નીચા પ્રમાણને કારણે મહિલાઓને બાળલગ્ન, પડદાપ્રધા, દહેજપ્રથા વગેરે સામાજિક કુરિવાજો સહન કરવા પડે છે. – સમાજમાં ભૂલહત્યા, નીચો આદરભાવ, પુત્રજન્મ માટેની ઘેલછા, સામાજિક પરંપરાઓ અને જાતીય ભેદભાવને લીધે સ્ત્રીઓએ જ અન્યાયનો ભોગ બનવું પડે છે. ભારતમાં આર્થિક, રાજકીય, સામાજિક, સાંસ્કૃતિક અને ધાર્મિક ક્ષેત્રે તક તથા નિર્ણય લેવાની પ્રક્રિયામાં સ્ત્રી-પુરુષમાં અસમાનતા પ્રવર્તે છે.
→ મહિલા સશક્તીકરણ: આ સમગ્ર વિકાસની પ્રક્રિયાનું કેન્દ્રબિંદુ છે. કોઈ પણ વિકાસશીલ રાષ્ટ્રમાં આર્થિક સશકતીકરણ એ મહિલા સશક્તીકરશનું મહત્ત્વનું પાસું છે. મહિલા સશક્તીકરણ માટે આર્થિક સ્વતંત્રતા અનિવાર્ય છે. એક સ્ત્રી શિક્ષિત બને તો એક ઘર, એક સમાજ અને અંતે એક રાષ્ટ્ર સશક્ત બને છે.
→ ભારતમાં ઈ. સ. 1992માં રાષ્ટ્રીય મહિલા આયોગની રચના કરવામાં આવી. ઈ. સ. 2002માં સરકારે મહિલા સશક્તીકરણની રાષ્ટ્રીય નીતિ અમલમાં મૂકી.
→ યુનાઇટેડ નેશન્સે 1975ના વર્ષને “મહિલા વર્ષ’ અને 1975-1985ના દશકાને મહિલા દસકા’ તરીકે જાહેર કર્યો હતો. ઈ. સ. 2002ના વર્ષને “મહિલા સશક્તીકરણ વર્ષ’ તરીકે ઊજવવામાં આવ્યું હતું.
→ ગુજરાત સરકારે મહિલા સુરક્ષા માટે 181 અભયમ્ મહિલા હેલ્પલાઇન શરૂ કરી છે.
→ ઈ. સ. 2003માં ગુજરાત સરકારે મહિલા અને બાળવિકાસ વિભાગની રચના કરી. મહિલાઓનું શૈક્ષણિક સશક્તીકરણ, મહિલા આરોગ્ય અને મહિલા સુરક્ષાને ધ્યાનમાં રાખીને વિવિધ યોજનાઓ અમલમાં મૂકી છે.
→ તેમાં વિદ્યાલક્ષ્મી બૉન્ડ’, “સરસ્વતી સાધના યોજના”, “સબલા યોજના”, “રાષ્ટ્રીય સ્વાવલંબન યોજના’, “મિશન મંગલમ યોજના’, ઇ-મમતા કાર્યક્રમ’, ‘ચિરંજીવી યોજના” મુખ્ય યોજનાઓ છે.
→ ગુજરાત સરકારે મહિલાઓ માટે સરકારી નોકરીઓમાં 33 % અનામતની જોગવાઈ કરી છે. સ્થાનિક સ્વરાજની સંસ્થાઓમાં મહિલા અનામતની ટકાવારી 33 %થી વધારીને 50 % કરવામાં આવી છે.