Gujarat Board GSEB Solutions Class 10 Sanskrit Chapter 18 मुक्तानि मुक्तकानि Textbook Exercise Important Questions and Answers Notes Pdf.
Gujarat Board Textbook Solutions Class 10 Sanskrit Chapter 18 मुक्तानि मुक्तकानि
GSEB Class 10 Sanskrit मुक्तानि मुक्तकानि Textbook Questions and Answers
1. अधोलिखितेभ्यः विकल्पेभ्यः समुचितम् उत्तरं चिनुत –
Choose the correct answer from the given alternatives:
1. कस्य मूर्तिः पवर्गरचिता अस्ति?
(क) कृष्णस्य
(ख) रामस्य
(ग) शिवस्य
(घ) विष्णोः
उत्तरम्:
(ग) शिवस्य
2. किम् उपादेयम् अस्ति?
(क) कार्यम्
(ख) अकार्यम्
(ग) गुरुवचनम्
(घ) मित्रवचनम्
उत्तरम्:
(ग) गुरुवचनम्
3. यः शिष्यस्य ………… उद्यतः सः गुरुः।
(क) हिताय
(ख) सुखाय
(ग) धनाय
(घ) रक्षणाय
उत्तरम्:
(क) हिताय
4. का नदी त्वरिता वहति?
(क) गङ्गा
(ख) यमुना
(ग) सरस्वती
(घ) नर्मदा
उत्तरम्:
(क) गङ्गा
5. कर्मणा पुरुषः ……..” भवति।
(क) द्विगुः
(ख) तत्पुरुषः
(ग) द्वन्द्वः
(घ) बहुव्रीहिः
उत्तरम्:
(घ) बहुव्रीहिः
6. मद्गेहि नित्यं किं वर्तते?
(क) अव्ययीभावः
(ख) बहुव्रीहिः
(ग) द्विगुः
(घ) द्वन्द्वः
उत्तरम्:
(क) अव्ययीभावः
7. तृतीयाविभक्तेः रूपं किम्?
(क) वः
(ख) मया
(ग) द्विगुः
(घ) कदा
उत्तरम्:
(ख) मया
8. विध्यर्थकृदन्तस्य उदाहरणं किम्?
(क) कृतवान्
(ख) दृष्ट्वा
(ग) रचिता
(घ) कर्मव्यम्
उत्तरम्:
(घ) कर्मव्यम्
2. एकवाक्येन संस्कृतभाषायाम् उत्तरं लिखत –
Answer in one Sanskrit sentence:
1. हेयं किम् अस्ति?
उत्तरम्:
अकार्य हेयम् अस्ति।
2. का कैलासं नगं नयति?
उत्तरम्:
गानसरस्वती कैलासं नगं नयति।
3. पितुः का आज्ञा?
उत्तरम्:
शस्त्र न खलु कर्तव्यम् इति पितुः आज्ञा।
3. रेखाङ्कितानां पदानां स्थाने प्रकोष्ठात् पदं चित्वा प्रश्नवाक्यं रचयत –
Choose the correct word from the brackets to replace the underlined word and make interrogative sentences:
(का, किम्, केन्, कस्य)
1. युधिष्ठिरः धर्मस्य पुत्रः।
उत्तरम्:
युधिष्ठिरः कस्य पुत्रः?
2. गङ्गा कैलासं न नयति।
उत्तरम्:
का कैलासं न नयति?
3. वृक्षस्याग्रे फलं दृष्टम्।
उत्तरम्:
वृक्षस्याग्रे किम् दृष्टम्?
4. सन्धिविच्छेदं कुरुत
Dissolve sandhis:
1. अपवर्गप्रदास्तु = अपवार्गप्रदा + अस्तु
2. अपूर्वोऽयम् – अपूर्वः + अयम्
3. पितुराज्ञा – पितुः + आज्ञा
4. द्विगुरपि – द्विगुः + अपि
5. समासप्रकारं लिखत
Name the type of compound:
1. गुरुवचनम् – षष्ठी तत्पुरुष समासः
2. फलाग्रे – षष्ठी तत्पुरुष समासः
3. गानसरस्वती – षष्ठी तत्पुरुष समासः
4. बहुव्रीहिः – बहुव्रीहि समासः
6. शब्दरूपाणां परिचयं कारयत –
Write the form of words.
1. हिताय – हित (नपु.) नाम्नः चतुर्थी एकवचनम्
2. हंसस्य – हंस (पु.) नाम्नः षष्ठी एकवचनम्
3. मया — अस्मद् (त्रिषु लिङ्गेषु समान) सर्वनाम्नः तृतीया एकवचनम्
4. कमललोचने – कमललोचना (स्त्री.) नाम्नः सम्बोधने एकवचनम्।
7. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि आङ्ग्लभाषायां लिखत –
Answer the following questions in English:
Question 1.
How is the image of शिव, giving salvation formed with?
Answer:
The image of Lord शिव is formed with the five things i.e., पिनाक (a bow named पिनाक), फणि (snake), बालेन्दु (crescent moon), भस्म (sacred ash) and मन्दाकिनी (the river गङ्गा). It we take the first letter of each of these we get प फ ब भा and म – letters belonging to पवर्ग। So the poet has called the image of Lord शिव, पवर्ग रचिता However, this पवर्गरचिता image grants अपवर्ग” (liberation) to the devotees.
Question 2.
What are the characters of Guru?
Answer:
आदिशंकराचार्य has laid down two characteristics of a Guru.
1. अधिगततत्त्व – He should be a person who has realized the truth or in simple words God.
2. शिष्यहिताय उद्यतः सततम्: H – He should always be trying for the good of the disciple. He is obviously talking about a spiritual Guru.
3. How can anyone become बहुव्रीहि?
Answer:
The word बहुव्रीहि is dissolved as बहाव: ब्रिहाया यस्य स: i.e., he who has plenty of rice grains. It means a rich person. Anyone can become rich by making sustained efforts in the right direction.
8. आङ्ग्लभाषायाम् अर्थविस्तारं कुरुत
Expand meanings in English:
1. भगवन् किमुपादेयं गुरुवचनम् हेयमपि च किम् कार्यम्।
को गुरुरधिगततत्त्वः, शिष्यहितायोद्यतः सततम्।।
Answer:
This verse consists of questions answers. The first questions is: What should give up? is also answered in one word अकार्यम् – that who is not worthy to be done. The third question is का: गुरु:? Who is a Guru? Two qualifications given (1) He should be a person who has reality the truth. (2) He should be a person who always strive for the welfare of his disciple.
If applied to other than spiritual masters, apply to other than spiritual masters, a Guru should have acquired the knowledge of the subject he should have genuine interest in importing knowledge to the students.
2. यथा नयति कैलासं नगं गानसरस्वती।
तथा नयति कैलासं न गङ्गा न सरस्वती॥
Answer:
The two lines have the same letters is a slightly different arrangement in each line. Neither the river गङ्गा nor सरस्वती lakes one to कोलस place where Lord शिव resides as the art of does. The power of music is the theme here. M can take us to heaven while we are still on earth. A dip in the sacred river is supposed to wash our sings away which in turn will take to heaven after our death. But music immediately takes us to heave. It gives us an experience of the divine ecstasy here and now. The W गणसरस्वति means the art of music.
9. वाक्यस्य अर्थविस्तारं कुरुत
Expand meaning of the given sentence:
धर्मस्य त्वरिता गतिः।
Answer:
Besides being one-word answer to three questions (युधिष्ठिरः : कस्य पुत्रा ….. etc.), these the words make a proverb-like sentence. It most the idea of धर्म (duty, religion) moves very in the early Vedic period praying to gods considered to be the religion. Later perform sacrifices became an important part of religion. In modern days doing good to others or work has attained the status धर्म It changes according to the circumstances or situations.
GSEB Class 10 Sanskrit मुक्तानि मुक्तकानि Additional Important Questions and Answers
1. अधोलिखितयोः पद्यांशयोः आङ्ग्लभाषायाम् अनुवाद कुरुत –
Translate the following verses in English:
1. पवर्गरचिता मूर्तिरपवर्गप्रदास्तु वः।
Answer:
May the image which consists of पवर्ग be the giver or अपवर्ग liberation from the cycle of birth and death to all of you.
2. को गुरुरधिगततत्त्वः, शिष्यहितायोधतः सततम्।
Answer:
Who is the preceptor? He who ha realized the truth (and) who is always trying for the welfare of the disciple
3. वृक्षस्याग्रे फलं दृष्टं फलाग्रे वृक्ष एव च।
Answer:
The fruit is seen on the top of a tr and the tree itself is seen on the to of the fruit.
4. तत्पुरुष कर्मधारय येनाहं स्यां बहुव्रीहिः।
Answer:
O man, do something by which I shall be बहुव्रीहि (a man having plenty of rice grains.)
2. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि चिनुत –
Choose the answer of the following questions:
1. पवर्गरचिता मूर्तिः कस्य देवस्य अस्ति?
(क) शिवस्य
(ख) श्रीरामस्य
(ग) गणेशस्य
(घ) कार्तिकेयस्य
उत्तरम्:
(क) शिवस्य
2. हेयम् च किम्?
(क) असस्यम्
(ख) अकार्यम्
(ग) अलीकम्
(घ) उरवाधम्
उत्तरम्:
(ख) अकार्यम्
3. वृक्षस्य अग्रे किं दृष्टम्?
(क) एकः खगः
(ख) एकः जन्तुः
(ग) व्याधः
(घ) फलम्
उत्तरम्:
(घ) फलम्
4. गङ्गा कीदृशी वहति?
(क) शान्तप्रवाहेण
(ख) त्वरितगत्या
(ग) तीव्रतया
(घ) सवेगम्
उत्तरम्:
(ख) त्वरितगत्या
मुक्तानि मुक्तकानि Introduction
Sanskrit literature abounds with पहेलिका (riddle), कूटश्लोक (puzzle), प्रश्नोत्तरमाला (garland of question and answer). In these verse there is a charm that appeals more to the intelligence of the readers, rather than to their emotions or heart. A collection of such verses by the name ‘सुभाषितरत्नभाण्डागार’ is well known.
In this lesson, such eight verses are presented. Besides providing a challenge to your intelligence, they will also stimulate your interest in such type of compositions. The words like धर्मस्य त्वरिता गतिः will make you think seriously or the verse about गानसरस्वती will make you aware about the power of music. The verse with the names of compounds woven together will amuse you. All is grist that comes to the poet’s mill.
मुक्तानि मुक्तकानि Prose Order, Translation And Glossary
1. पिनाक-फणि-बालेन्दु-भस्म-मन्दाकिनीयुता।
पवर्गरचिता मूर्तिरपवर्गप्रदास्तु वः॥
Prose-order: पिनाक-फणि-बालेन्दु-भस्म-मन्दाकिनीयुता पवर्गरचिता मूर्तिः वः अपवर्गप्रदा अस्तु। (अनुष्टुभ)
Translation : May the image of Lord शिव which consists of your (the group of letters i.e., endowed with पिनाक (a bow named पिनाका, फणि (snake), बालेन्दु (crescent moon). भस्म (sacred ash and मन्दाकिनी (the river गङ्गा) be the giver of अपवर्ग (liberation) or freedom from the cycle of birth and death) to all of you.
Glossary: पवर्गरचिता – constructed with पवर्ग (group of letters starting with the letter प i.e., प फ, ब, भ and म) adjective of the feminine noun मूर्ति (image, idol), पिनाक-फणि-बालेन्दु-भस्म-मन्दाकिनीयुत – endowed (युता) with पिनाक (a bow of Lord शिव), फणि (snake), बालेन्दु (crescent moon), भस्म (sacred ash) and मन्दाकिनी the river गङ्गा:); these five things associated with Lord शिव begin with the five letters in पवर्ग, अपवर्गप्रदायिनी – giving solvation or freedom from the cycle of birth and death, वः – to (all of) you, अस्तु – may it be.
2. भगवन् किमुपादेयं गुरुवचनम्, हेयमपि च किमकार्यम्।
को गुरुरधिगततत्त्वः, शिष्यहितायोद्यतः सततम्॥2॥
Prose-order: भगवन् किम् उपादेयम्? गुरुवनचनम्। अपि च हेयम् किम् अकार्यम् कः गुरु:? अधिगततत्त्वः शिष्यहिताय सततम् उद्यतः (आर्या)।
Translation: Revered sir, what should be accepted. The words of the preceptor. And what should be discarded? That is not worthy to be done. Who is the preceptor? He who has realized the truth (and) who is always trying for the welfare of the disciple.
Glossary : भगवन् – O Lord, here it means something like ‘revered sir’, उपादेयम् – should be accepted उप + आ + दा (1P or 3U) potential passive participle कर्मणि विध्यर्थक धातुसाधित neuter nominative-accusative singular, हेयम्-त्याज्यम् – should be discarded or avoided or given up, अकार्यम् – न कार्यम् – नञ् तत्पुरुष समास – whatever is not worthy to be done, अधिगततत्त्वः – अधिगतम् तत्त्वम् येन ‘सः बहुव्रीहि समास – who has realised the truth; adjective of the substantive noun गुरुः, शिष्यहिताय – for the welfare of the disciple 340 – trying for.
3. अपूर्वोऽयं मया दृष्टः कान्तः कमललोचने।
शोऽन्तरं यो विजानति स विद्वान्नत्र संशयः॥3॥
Translation: This verse is a riddle O lotus-eyed one, in your lotus-like eye an unprecedented dear person was seen by me. He who knows it to be the middle one is undoubtedly a learned man.
Glossary: हे कमललोचने – कमले इव लोचने यस्याः सा कमललोचना, तस्य सम्बोधनम्-बहुव्रीहि समास – O whas navesare like lotuses. मया – by me, subject of the verb दृष्टः, अपूर्वः कान्तः दुष्टः – a dear person (कान्त) unprecedented (अपूर्व:) was seen, कमललोचने – कमलम् इव लोचनम्, तस्मिन्-कर्मधारय समास in (your) lotus like eye, शोऽन्तरम् – शो + अन्तरम् letter शो in the middle, अपूर्वः – having letter a, कान्तः – कः + अन्तः, letter क (is) the end.
4. शस्त्रं न खलु कर्तव्यमिति पित्रा नियोजितः।
तदेव शस्त्रं कृतवान् पितुराज्ञा न लङ्गिता॥4॥
Prose-order: शस्त्रमन खलु कर्तव्यम् इति पित्रा नियोजितः (अथवा, शस्त्रम् नखलु कर्तव्यम् इति पित्रा नियोजितः। तत् एव शस्त्रम् कृतवान, पितुः अराज्ञा न लङ्घिता। (अनुष्टुभ)
Translation : Farther ordered, “Indeed, the weapon should not be used.” He made (used) the only (as) a weapon (and still) fathers order was not disobeyed.
Glossary: न खलु – not indeed, कर्तव्यम् – should be done, here should be used, पित्रा नियोजितः – ordered by the father, तदेव – तत् + इव, the same, शस्त्रम् कृतवान् – made/used as a weapon, न लङ्घिता – not disobeyed, नखलु – nail cutter.
5. वृक्षस्याग्रे फलं दृष्टं फलाने वृक्ष एव च।।
अकारादि सकारान्तं यो जानाति स पण्डितः॥5॥
Glossary: न खलु – not indeed, कर्तव्यम् – should be done, here should be used, पित्रा नियोजितः – ordered by the father, तदेव – तत् + इव, the same, शस्त्रम् कृतवान् – made/used as a weapon, न लविता – not disobeyed, नखलु – nail cutter. .
6. वृक्षस्याग्रे फलं दृष्टं फलाने वृक्ष एव च।
अकारादि सकारान्तं यो जानाति स पण्डितः॥5॥
Prose-order: वृक्षस्य अग्रे फलम् दुष्टम्, फलाग्रे वृक्षः एव च (दष्ट) अकारादि सकारान्तम् यः जानाति पण्डितः। (अनुष्टुभ)
Translation : This verse is a riddle. The fruit is seen on the top of a tree and the tree itself is seen on the top of the fruit. It has the letter.
Glossary : वृक्षस्य अग्रे – on the tip (top) of the tree, दृष्टम् – in seen, फलाग्रे – फलस्य अग्रम्, तस्मिन्-षष्ठी तत्पुरुष समास, on the top of the fruit, अकारादि – अकारः आदिः यस्य तत् बहुव्रीहि समास, that which letter अ in the beginning, सकारान्तम् – सकारः अन्त यस्य तत् – बहुव्रीहि समास that has letter स in the end.
7. यथा नयति कैलासं नगं गानसरस्वती।
तथा नयति कैलासं न गङ्गा न सरस्वती॥6॥
Prose-order : यथा गानसरस्वी कैलासम् नगम् नयति तथा कैलासम् न गङ्गा न सरस्वती नयति। (अनुष्टुभ)
Translation : Neither the river गङ्गा nor सरस्वती takes one of the mountain only कैलास as the art of music does.
Glossary: गानसरस्वती – गानस्य सरस्वती – षष्ठी तत्पुरुष समास – Goddess सरस्वती in the form of musical music, कैलासम् नगम् – to the mountain (नगम्) named कैलास, a peak of the Himalayas and residence O Lord शिव and कुबेर।
8. युधिष्ठिरः कस्य पुत्रो गङ्गा वहति कीदृशी।
हंसस्य शोभा का वास्ति धर्मस्य त्वरिता गतिः॥7॥
Prose-order: युधिष्ठिरः कस्य पुत्रः? धर्मस्य गङ्गा कीदृशी वहति? त्वरिता, हंसस्य शोभा का वा अस्ति? गतिः। (अनुष्टुभ)
Translation : This verse contains three questions followed by the respective one word answer of them.
Whose son is युधिष्ठिर?
Answer:
धर्मस्य- of यमधर्म, the god of death.
In what manner does the river गङ्गा flow?
Answer:
त्वरिता – Fast
What is the beauty of a swan?
Answer:
गति: its gait.
9. द्वन्द्वो द्विगुरपि चाहं मद्गेहे नित्यमव्ययीभावः।
तत्पुरुष कर्मधारय येनाहं स्यां बहुव्रीहिः॥8॥
Prose-order: द्वन्द्वः द्विगुः अपि च अमम् (अस्मि मद्गेहे नित्यम् अव्ययीभावः (अस्ति)। (हे) तत्पुरुष, कर्मधारय) बहुव्रीहिः स्याम्। (अनुष्टुभ)
Translation : I and द्वन्द्व (a couple-a married person), द्विगु (I have two) also. In my house, there is always a state of no expenditure. O man to something by which I shall be बहुव्रीहि (a man having plenty of rice grains).
Glossary: द्वन्द्व – couple, pair, द्विगु – group of two or more, he who has two, मद्गेहे – मम् गेहम् तस्मिन् – षष्ठी तत्पुरुष समास, in my house, अव्ययीभावः – न व्ययीभावः – नञ् तत्पुरुष समास, the condition (भाव) of absence of expenditure (अव्यय), तत्पुरुष – तस्य पुरुषः, तत्संबोधने – षष्ठी तत्पुरुष समासः O his man, कर्मधारयः – कर्मधारय – door perform some work, येन – by which येन = येन कर्मणा, बहुव्रीहिरहम् – बहुव्रीहिः + अहम् बहवः, व्रीहयः यस्य सः बहुव्रीहि समास – he who has plenty of rice rich-grains i.e