Gujarat Board GSEB Solutions Class 10 Sanskrit Chapter 17 स्वाभाविकं सादृश्यम् Textbook Exercise Important Questions and Answers Notes Pdf.
Gujarat Board Textbook Solutions Class 10 Sanskrit Chapter 17 स्वाभाविकं सादृश्यम्
GSEB Class 10 Sanskrit स्वाभाविकं सादृश्यम् Textbook Questions and Answers
1. अधोलिखितेभ्यः विकल्पेभ्यः समुचितम् उत्तरं चिनुत
Choose the correct answer from the given alternatives:
1. केन रूपेण पदार्थाः परस्परं भिन्नाः प्रतीयन्ते?
(क) आकारेण
(ख) सत्तारूपेण
(ग) मूल्येन
(घ) प्रदेशरूपेण
उत्तरम्:
(ख) सत्तारूपेण
2. यदा पदार्थाः क्रियायां प्रयुक्ताः भवन्ति तदा कस्य प्रतीतिः भवति?
(क) सादृश्यस्य
(ख) भिन्नतायाः
(ग) आकारस्य
(घ) प्रकारस्य
उत्तरम्:
(ख) भिन्नतायाः
3. स्वर्णादयः ……….. सन्ति।
(क) पशवः
(ख) धातवः
(ग) मनुष्याः
(घ) भिन्नाः
उत्तरम्:
(ख) धातवः
4. पतञ्जलेः स्थितिकालः कति वर्षेभ्यः पूर्वमस्ति?
(क) द्वाविंशतिशतवर्षेभ्यः पूर्वम्
(ख) विंशतिसहस्रवर्षेभ्यः पूर्वम्
(ग) द्विसहस्रेभ्यः वर्षेभ्यः पूर्वम्
(घ) शतेभ्यः वर्षेभ्यः पूर्वम्
उत्तरम्:
(क) द्वाविंशतिशतवर्षेभ्यः पूर्वम्
5. समाशेषु आस्यताम् इत्युक्ते कीदृशाः जनाः परस्पर निकटासनाः भवन्ति?
(क) आन्तरिकं समानत्वं पश्यन्तः
(ख) आकारं पश्यन्तः
(ग) भारं पश्यन्तः ।
(घ) पदवीं पश्यन्तः
उत्तरम्:
(क) आन्तरिकं समानत्वं पश्यन्तः
2. विशेष्यानुसारं विभक्तिवचनयुक्तम् उपयुक्तं विशेषणपदं रिक्तस्थाने लिखत
Write proper adjective in the blank according to substantive vibhakti number.
1. संसारे “…………” पदार्थाः सन्ति। (विविध)
उत्तरम्:
संसारे विविधाः पदार्थाः सन्ति।
…………… व्यवहारे भोजनार्थं जनाः निमन्त्रिताः। (सामाजिक)
उत्तरम्:
सामाजिके व्यवहारे भोजनार्थं जनाः निमिन्त्रिताः।
3. एवमेव ……………. पशूनामपि प्रवृत्तिर्भवति। (गवादि)
उत्तरम्:
एवमेव गवादीनाम् पशूनामपि प्रवृत्तिर्भवति।
4. ……………. व्यावहारिक सिद्धान्तमुपदिशन्ति। (मानवीय)
उत्तरम्:
मानवीयम् व्यावहारिकं सिद्धान्तमुपदिशन्ति।
5. आकारेण कश्चित् कृशः “………….” कृशेन सः न तिष्ठति। (जन)
उत्तरम्:
आकारेण कश्चित् कृशः जनः कृशेन जनेन सः न तिष्ठति।
3. एकवाक्येन संस्कृतभाषायाम् उत्तरं लिखत –
Answer in one Sanskrit sentence:
1. परस्परं भिन्नेषु पदार्थेषु कीदृशम् आन्तयं भवति?
उत्तरम्:
परस्परं भिन्नेषु पदार्थेषु किञ्चिदेकं स्वाभाविकम् आन्तर्य भवति।
2. के निकटासनाः भवन्ति?
उत्तरम्:
सामाजिके व्यवहारे भोजनार्थं निमन्त्रिताः जनाः आकारत् प्रकारताश्च भिन्नाः भिन्नाः भवन्ति, किन्तु यदा तेषां भोजनविधौ प्रवृत्ति भवति, तदा ते स्वकीयम् आन्तरिकं समानत्वं पश्यन्तः परस्परं निकटासना भवन्ति।
3. गोष्ठेषु गावः केन सह शेरते?
उत्तरम्:
गावः सायंकाले गोष्ठेषु समागत्य स्ववत्सेन सह शेरते।
4. लोष्टः कस्य विकारः वर्तते?
उत्तरम्:
लोष्टः पृथिव्याः विकारः वर्तते।
5. पार्थिवाग्ने: केन सह सम्बन्धः वर्तते?
उत्तरम्:
पार्थिवाग्नेः सूर्येण सह सम्बन्धः वर्तते।
4. विसर्गसन्धिं प्रयोजयत –
Make विसर्गसन्धिं
1. स्वर्णादयः धातवः – स्वर्णादयो धातवः
2. कृशैः सहास्ते – कृशैस्सहास्ते
3. तैः + एव – तैरेव
4. प्रकारतः + च – प्रकारतश्च
5. नियमः अयम् दृश्यते – नियमोऽयं दृश्यते
5. रेखातिपदानि आधृत्य कोष्ठगतैः प्रश्नार्थ सर्वनामैः प्रश्नवाक्यं रचयत –
Choose the correct word from the brackets to replace the underlined word and make interrogative sentences:
(कुत्र, कैः, कस्याः , कस्य, कस्मात्)
1. कृशाः कृशैः सहासते।
उत्तरम्:
कृशाः कैः सहासते?
2. गोष्ठेषु समागत्य यो यस्याः प्रसवो भवति तेन सह गावः शेरते।
उत्तरम्:
कुत्र समागत्य यो यस्याः प्रसवो भवति तेन सह गावः शेरते?
3. सः पृथिव्याः विकारः वर्तते।
उत्तरम्:
सः कस्याः विकारः वर्तते?
4. महाभाष्यकारः सम्बन्धस्य सिद्धान्तं सूचयति।
उत्तरम्:
महाभाष्यकारः कस्य सिद्धान्तं सूचयति?
6. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि आङ्ग्लभाषायां लिखत –
Answer the following questions in English:
Question 1.
What is the reason for natural similarity (resemblance) of living beings?
Answer:
Actually, living beings appear to be different from one another. But even in the apparently different living beings, there is some sort of natural resemblance. It becomes evident when living beings are engaged in some activity. When people are invited for lunch in a public function, they sit together feeling the resemblance based on the common motive of eating. Cows come to the stable and rest with their own calves.
Question 2.
Why is similarity (resemblance) seen in non-living objects?
Answer:
Not only in living beings but in non-living objects also resemblance is seen. For example, when a lump of the clay is thrown it does not go up or oblique. It comes back to the earth because it is the modification of the earth only. Similarly, the flame of the fire goes up because of its resemblance with the sun.
Question 3.
Why does the light go upwards?
Answer:
Light is the modification of the sun. There is resemblance and relation between the light and the sun. The light of the fire on the earth also goes up because it is connected with the sun due to resemblance.
GSEB Class 10 Sanskrit स्वाभाविकं सादृश्यम् Additional Important Questions and Answers
1. आङ्ग्लभाषायां संक्षिप्तां टिप्पणी लिखित
Write a short note in English:
1. आचार्य पतञ्जलि
Answer:
Nearly 2600 years ago पाणिनि composed his treatise on Sanskrit grammar named अष्टाध्यायी। He condensed the grammar in 4000 aphorisms (Fs). Later RR wrote explanatory notes on the aphorisms which are known as वार्तिकs. आचार्य पतंजलि composed व्याकरण महाभाष्य (The Great Commentary in Grammar). महाभाष्य is in the form of conversation and there are innumerable references about the social, political and economic life of his times as well as scientific theories.
2. Natural resemblance among living beings.
Answer:
The natural resemblance does not mean similarity in size, colour, height etc. It refers to some sort of natural close relation or inner resemblance. It may be caused by purpose or occasion. This is explained by the illustration of people proceeding for lunch. They resemble one another in purpose. It is this resemblance that makes the cows come to their calf in the evening. This rule extends to the inanimate objects also.
2. अधोलिखितयोः वाक्ययोः आङ्ग्लभाषायाम् अनुवाद कुरत –
Translate the following sentences in English:
1. एषु पुनः प्रत्येकमपि पदार्थाः भिन्नाः भिन्नाः भवन्ति। तद्यथा-स्वर्ण लौहात् भिन्नं भवति। अथ च प्रत्येकः सुवर्णखण्डः परस्परम् आकारेण प्रकारेण च भिन्नः भिन्न भवति।
Answer:
Among these again every object is different. For example, gold is different from iron. And every single piece of gold is different from the other in shape and kind.
2. एवमेव गवादीनां पशूनामपि प्रवृत्तिर्भवति। गावो दिवसं चरितवत्यो सायंकाले गोष्ठेषु समागत्य यो यस्याः वत्सो भवति तेन सह शेरते।
Answer:
Exactly in the same way the beasts such as cows etc., also behave. Having grazed during the daytime, the cows gathering in the stables in the evening sleep each one with her calf.
3. कोष्ठकगतानिपदानि प्रयुज्य अधोलिखितानां वाक्यानां संस्कृतभाषायाम् अनुवादं कुरुत –
Translate following sentences in Sanskrit using bracketed words:
1. There are different kinds of things in the world.
(संसार विभन्न पदार्थ अस्)
उत्तरम्:
संसारे विभिन्नाः पदार्थाः सन्ति।
2. Gold iron etc., are metals.
(स्वर्ण लोह धातु अस्)
उत्तरम्:
स्वर्ण-लौहादयः धातवः सन्ति।
3. The great sage पतञ्जलिः lived before two thousand two hundred years.
(महर्षि भू द्वाविंशतिशतवर्ष पूर्व)
उत्तरम्:
द्वाविंशतिशतवर्षेभ्य पूर्वं महर्षिः पतञ्जलिः बभूव।
4. Thin sit with the thin person.
(कृश सह उप + विश्)
उत्तरम्:
कृशाः कृशैः सह उपविशन्ति।
5. The composer of महाभाष्य instructs rule of day today human life.
(महाभाष्यकार मानवीय व्यावहारिक सिद्धान्त उप + दिश्)
उत्तरम्:
महाभाष्यकारः मानवीयं व्यावहारिक सिद्धान्तम् उपदिशति।
4. सन्धिं कुरुत
Make sandhis:
1. ‘लौहात् + भिन्नम्’ एतस्य सन्धियुक्तः शब्दः कः?
(क) लौहाभिन्नम्
(ख) लौहभिन्नम्
(ग) लौहाभिन्नम्
(घ) लौहाभिन्नम्
उत्तरम्:
(ग) लौहाभिन्नम्
2. ‘पदार्थेषु + अपि’ एतस्य सन्धियुक्तः शब्दः कः?
(क) पदार्थेष्वपि
(ख) पदार्थपि
(ग) पदार्थेऽपि
(घ) पदार्थेषुपि
उत्तरम्:
(क) पदार्थेष्वपि
3. ‘प्रवृत्तिः + भवति’ एतस्य सन्धियुक्तः शब्दः कः?
(क) प्रवृत्तिभवति
(ख) प्रवृत्तीभवति
(ग) प्रवृत्तिर्भवति
(घ) प्रवृर्तिभवति
उत्तरम्:
(ग) प्रवृत्तिर्भवति
5. सन्धिविच्छेदं कुरुत –
Dissolve sandhis:
1. ‘चास्यतामित्युक्ते’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) च + आस्यता + मित्युक्ते
(ख) च + आस्यताम् + इत्युक्ते
(ग) च + आस्यताम् + इति + उक्ते
(घ) च + आस्यता + मिति + उक्ते
उत्तरम्:
(ग) च + आस्यताम् + इति + उक्ते
2. ‘किञ्चिदर्थकृतमर्थात्’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) किञ्चत् + अर्थकृतम् + अर्थात्
(ख) किञ्चित् + अर्थकृत + मर्थात्
(ग) किञ्चि + दर्थकृत + अर्थात्
(घ) किञ्चित् + अर्थकृत + अर्थात्
उत्तरम्:
(क) किञ्चत् + अर्थकृतम् + अर्थात्
3. ‘चोर्ध्वमारोहति’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) च + ऊर्ध्व + मारोहति
(ख) च + ऊर्ध्वम् + आरोहति
(ग) चोर्ध्व + मारोहति
(घ) च + ऊर्ध्व + आरोहति
उत्तरम्:
(ख) च + ऊर्ध्वम् + आरोहति
स्वाभाविकं सादृश्यम् Introduction
Nearly 2600 years ago, पाणिनि composed a treatise on Sanskrit grammar named अष्टाध्यायी. There are 4000 aphorisms (मित्र s) in अष्टाध्यायी After two hundred years, कात्यायन wrote explanatory notes on पाणिनी’s aphorisms. These explanations are called वार्तिकs. आचार्य पतंजलि composed his याकरण महाभाष्य. (The Great Commentary on Grammar). This lesson is based on the part of the commentary on पाणिनि’s aphorism स्थानेऽन्तरतमः The point of the lesson is how पतंजलि describes social conventions and points out the theory of gravitation while explaining rule of grammar. याकरण महाभाष्य is in the form of a discussion or conversation. The prose is so lively and interesting that Swami Vivekananda has said that it is the best prose in Sanskrit literature.
स्वाभाविकं सादृश्यम् Summary Of The Chapter
In this world there are various types of things. For example: metals such as gold, iron, etc., trees like banyan, खदिर, etc., and beasts like cows, horses etc. Among these again every object is different. For example; gold is different from Iron. And every single piece of gold is different from the other in shape and kind (quality).
In fact, it is experienced that these objects are different from one another in the form of existence or being. But actually, even in the objects that are different from one another, there is some sort of natural close relation also. When the respective objects of different types are used in some action, ascertainment of this (similarity) takes place. The mention of this principle is made before twenty-two hundred years by the great preceptor पतंजलि in his own (treatise named) व्याकरण महाभाष्य. There he narrates.
When one is told, “Sit in the assemblies, gatherings and among the people having some kind of food, the thin persons do not sit with the thin nor do the whites sit with the whites. They sit with only those who have a close relationship of some kind with purpose. That is to say people invited for lunch in social life are different in shape (or size) and types. But when they proceed for lunch, they sit close to one another seeing their own inner resemblance.
A man who is thin in shape does not sit with the other fat person. But among whom there is some sort of resemblance caused by purpose or occasion, following that resemblance only those sit close to one another. The members of the family of maternal uncle sit with other members of the maternal uncle, the paternal uncles with other paternal uncles, neighbours with the other neighbours.
Exactly, in the same way, the beasts such as cows etc. also behave. Having grazed during the daytime the cows gathering in the stable in the evening sleep, each one with her calf. This rule is seen in the inanimate objects also like that of the beasts such as cows etc.
For example:
a lump of clay when thrown having gone speedily does not go obliquely, nor does it climb upward. Being the modification of the earth, it comes back to the earth on account of its resemblance. Similarly, the flame of the fire which is the modification of the sunlit well in the place where there is not wind does not go in a horizontal direction, nor does it go down.
Being the modification of the sun it goes (upward i.e.,) towards the sun only, due to close relation. In this way here the composer of महाभाष्य. is instructing the principle of the practical human life and along with it he is also indicating the theory of gravitation (of the earth) and of the relation of fire on the earth with the sun.
स्वाभाविकं सादृश्यम् Prose-Order, Translation And Glossary
1. संस्कृतम्:
संसारे विविधाः पदार्थाः सन्ति। तद्यथा स्वर्ण-लौहादयो धातवः, वट-खदिरादयो वृक्षाः, गो-घोटकादयः पशवः च। एषु पुनः प्रत्येकमपि पदार्थाः भिन्नाः-भिन्नाः भवन्ति। तद्यथा-स्वर्णं लौहात् भिन्नं भवति। अथ च प्रत्येकः सवर्णखण्डः परस्परम् आकारेण प्रकारेण च भिन्नः भिन्न- भवति।
Translation:
In this world there are various types of things. For example Metals such as gold, iron etc., trees like banyan, ufce, etc. and beasts like cows, horse,s etc. Among these again every object is different. For example: gold is different from the other in shape and kind (quality)
Glossary:
संसारे – in the world, विविधाः पदार्थाः – various or different things, तद्यथा – तत् + यथा, for example, स्वर्ण-लौहादयः धातवः – स्वर्णम् च लौहम् च, स्वर्णलोहे – इतरेतर द्वंद्व समास, स्वर्णलोहे आदिः येषाम् ते – बहुव्रीहि समास – metals such as gold, iron etc, वट-खदिरादयः – वटः च खदिरः च वटखदिरौ – इतरेतर द्वंद्व समास, बटखदिरौ आदिः, येषाम् ते – बहुव्रीहि समास, (trees) banyan tree, खदिरे tree,etc. गोघोटकादयः आदिः येषाम् ते – बहुव्रीहि समास, (beasts) such as cows, horses, etc., एषू पुनः – again among these, एषु – इदम् – (pronoun) masculine locative plural, लौहात् – from iron, सुवर्णखण्डः – सुवर्णस्य खण्ड: – षष्ठी तत्पुरुष समास, a piece of gold, आकारेण प्रकारेण च – in respect of shape and type, भिन्नः – different.
2. संस्कृतम्:
वस्तुतः अस्तित्वरूपेण सत्तारूपेण वा एते पदार्थाः परस्परं भिन्नाः सन्तीति प्रतीयन्ते। परन्तु प्रत्यक्षतः परस्परं भिन्नेषु पदार्थेषु अपि किञ्चिदेकं स्वाभाविकम् आन्तर्यमपि भवति। ते ते पदार्थाः यदा क्रियायां प्रयुक्ताः भवन्ति, तदा अस्य प्रतीतिः भवति। अस्य सिद्धान्तस्य उपदेशः द्वाविंशतिशतवर्षेभ्यः पूर्वम् आचार्येण पतञ्जलिना स्वकीये व्याकरणमहाभाष्ये कृतः। तत्र ते क्थयन्ति
Translation:
In fact, it is experienced that these objects are different from one another in the form of existence or being. But actually, even in the objects that are different from one another, there is some sort of natural close relation also, when the respective objects of different types are used in some action, ascertainment of this (similarity) takes place. The mention of this principle is made before twenty-two hundred years by the great preceptor af in his own (treatise named) व्याकरण महाभाष्य. There he narrates.
3. संस्कृतम्:
वस्तुतः अस्तित्वरूपेण सत्तारूपेण वा एते पदार्थाः परस्परं भिन्नाः सन्तीति प्रतीयन्ते। परन्तु प्रत्यक्षतः परस्परं भिन्नेष पदार्थेषु अपि किञ्चिदेकं स्वाभाविकम् आन्तर्यमपि भवति। ते ते पदार्थाः यदा क्रियायां प्रयुक्ताः भवन्ति, तदा अस्य प्रतीतिः भवति। अस्य सिद्धान्तस्य उपदेशः द्वाविंशतिशतवर्षेभ्यः पूर्वम् आचार्येण पतञ्जलिना स्वकीये व्याकरणमहाभाष्ये कृतः। तत्र ते क्थयन्ति
Translation :
In fact, it is experienced that these objects are different from one another in the form of existence or being. But actually, even in the objects that are different from one another, there is some sort of natural close relation also, when the respective objects of different types are used in some action, ascertainment of this (similarity) takes place. The mention of this principle is made before twenty-two hundred years by the great preceptor si in his own (treatise named) 241972UT 4619104. There he narrates.
Glossary:
वस्तुतः – in fact, अस्तित्वरूपेण – in terms of being, सत्तारूपेण – in terms of existence, प्रतीयन्ते – (they)appear or seen, are understood, प्रति + इ (2P) passive present tense, कर्मणि लट् लकार, third person plural, प्रत्यक्षतः – in reality, this is an indeclinable, भिन्नेषु पदार्थेषु – in different things, किञ्चिदेकम् – किम् + चित् + एकम् some, स्वाभाविकम् – natural; adjective of the noun आन्तर्यम्, आन्तर्यम् – similarity, closest relationship, प्रयुक्ताः – used, employed, अस्य प्रतीतिः भवति – its experience occurs, it is experienced (by us), अस्य सिद्धान्तस्य उपदेशः – the instruction of this principle or theory, द्वाविंशतिशतवर्षेभ्यः पूर्वम् – before twenty-two hundred years, व्याकरण महाभाष्य – in a treatise called, व्याकरण महाभाष्य (Great commentary on Grammar).
4. संस्कृतम्:
‘समाजेषु समाशेषु समवायेषु चास्यताम् इत्युक्ते नैव कृशाः कृशैः सहासते, न पाण्डवः पाण्डुभिः। येषामेव किंचिदर्थकृतमान्तर्यं तैरेव सहासते।’ अर्थात् सामाजिके व्यवहारे भोजनार्थं निमन्त्रिताः जनाः आकारतः प्रकारतश्च भिन्नाः-भिन्नाः भवन्ति। परन्तु यदा तेषां भोजनविधौ प्रवृत्तिः भवति तदा ते स्वकीयम् आन्तरिकं समानत्वं पश्यन्तः परस्परं निकटासनाः भवन्ति। आकारेण कश्चित् कृशः जनः कृशेन सह न तिष्ठति, न तु कश्चित् पीनः पीनेन सह। परन्तु येषां किञ्चिदर्थकृतम् अर्थात् प्रयोजनकृतं सादृश्यं भवति, तत् सादृश्यमनुसरन्तः ते एव परस्परं निकटासनाः भवन्ति। मातुलकुलाः मातुलकुलैः सह, पितृव्याः पितृव्यैः, सह, उपवेशिनः उपवेशिभिः सह तिष्ठन्ति।
Translation:
When one is told, “Sit in the assemblies, gatherings and among the people having same kind of food, the thin persons do not sit with the thin nor do the whites sit with the whites. They sit with only those who have close relation of some kind with purpose. That is to say people invited for lunch in social life are different in shape (or size) and types. But when they proceed for lunch, they sit close to one another seeing their own inner resemblance.
A man who is thin in shape does not sit with the other thin person, nor does a fat one sit with the other fat person. But among whom there is some sort of resemblance caused by purpose or occasion, following that resemblance only those sit close to one another. The members of the family of maternal uncle sit with other members of the maternal uncle, the paternal uncles with other paternal uncles, neighbours with the other neighbours.
Glossary :
समाजेषु – in assemblies or meetings समाशेषु – among people having similar food, समानतम् अशनम् येषाम् ते, तेषु – बहुव्रीहि समास, आस्यताम् – sit, be seated; आस् (2A) impersonal imperative mood, भावे लोट् लकार, third person singular, इत्युक्ते – इति + उक्ते – this is locative absolute construction; It may be dissolved as, यदा इति उक्तम् तदा – when told like this, कृशाः – thin (persons), कृशैः सह न आसते – (they do not sit with the thin persons; आस् (2A) present tense, लट् लकार, third person plural, पाण्डवः – whites, white – skinned or persons with fair complexion, येषामेव-येषाम् + एव – only those whose, किञ्चितदर्शकृतमान्तर्यम् – किञ्चित् + अर्थकृतम् + आन्तर्यम – some kind of close relation (आन्तर्यम) created by common motive or purpose (अर्थ) भोजनविद्यौ – भोजनस्य विधिः तस्मिन् – षष्ठी तत्पुरुष समास – in the ritual/function of meal (lunch, dinner) अर्थात् it means, स्वकीयम् आन्तरिकम् समानत्वम् – inner resemblance of (their) own, पश्यन्तः – seeing, here considering, talking into account, निकटासनाः – निकटे आसनानि येषाम् ते – बहुव्रीहि समास – whose seats are near or close to one another, पीन: – स्थूलः, fat, अर्थकृतम् – अर्थेन कृतम् – तृतीया तत्पुरुष समास – as a result of some purpose, प्रयोजनकृतम् – caused by occasion, तत् सादृश्यम् अनुसरन्तः – following that similarity, मातुलकुलाः – मातुलम् कुलम् येषाम् ते – बहुव्रीहि समास – members belonging to the family of maternal uncle, पितृव्याः – paternal uncles, उपवेशिनः – neighbours, उपवेशिभिः तिष्ठन्ति – sit with the neighbours.
4. संस्कृतम्:
एवमेव गवादीनां पशूनामपि प्रवृत्तिर्भवति। गावो दिवसं चरितवत्यो सायंकाले गोष्ठेषु समागत्य यो यस्याः वत्सो भवति तेन सह शेरते। गवादीनामिव अचेतनेषु अपि पदार्थेषु नियमोऽयं दृश्यते। तद्यथा-लोष्टः क्षिप्तो बहुवेगं गत्वा नैव तिर्यग् गच्छति नोर्ध्वमारोहति। सः पृथिव्याः विकारः वर्तते इति कृत्वा पृथिवीमेव आगच्छति, सादृश्यत्वात्। तथा ज्योतिषो विकारः अर्चिः आकाशदेशे निवाते सुप्रज्वलितं नैव तिर्यग् गच्छति नार्वागारोहति। ज्योतिषो विकारो ज्योतिरेव गच्छत्यान्तर्यतः। एवमत्र महाभाष्यकाराः मानवीयं व्यावहारिकं सिद्धान्तमुपदिशन्ति। तेन सह च गुरुत्वाकर्षणस्य सिद्धान्तं पार्थिवाग्नेः सूर्येण सह सम्बन्धस्य च सिद्धान्तं सूचयन्ति।
Translation:
Exactly in the some way the beasts such as cows etc. also behave. Having grazed during the day time the cows gathering in the stables in the evening sleep, each one with her calf. This rule is seen in the inanimate objects also like that of the beasts such as cows etc. Fro example, a lump of clay when thrown having gone speedily does not go obliquely, nor does it climb upward.
Being the modification of the earth, it comes back to the earth an account of its resemblance. Similarly, the flame of the fire which is the modification of the sun lit well in the place where there is no wind does not go in a horizontal direction, nor does it go down. Being the modification of the sun it goes (upward i.e.,) towards the sun only, due to close relation.
In this way here the composer of महाभाष् is instructing the principle of the practical human life and along with it he is also indicating the theory of gravitation (of the earth) and of the relation of fire on the earth with the sun.
Glossary:
एवमेव – एवम् + एव – exactly (एव) in the same way (एवम्), गवादीनाम् – गौः आदिः येषाम् ते, तेषाम् – बहुव्रीहि समास, cows, etc., चरितवत्यः – having grazed, चर (1P) past active participle, तवत् प्रत्ययान्त कर्तरि भूतकृदन्त, feminine nominative plural, adjective of the substantive – गावः (F). अचेतनेषु अपि पदार्थेषु – even in case of inanimate things, अचेतनेषु – न विद्यते चेतना येषु ने, तेषु – नञ् बहुव्रीहि समास, नियमोऽयम् – नियमः + अयम् – this rule, दृश्यते – is seen (by us); the subject of दृश्यते is अस्माभि, which is understood, लोष्टः – lump of clay, क्षिप्तः – that is thrown, adjective of the noun, लोष्टः बहुवेगम् – बहुः वेगः यस्मिन् कर्मणि तथा स्यात् तथा-अव्ययीभाव समास, very speedily,
नैव तिर्यक् गच्छति – it does not go obliquely/crookedly, नोर्ध्वम् – न + ऊर्ध्वम् (does) not (go) upward, पृथिव्या विकारः – modification of earth (a lump of clay is earth in a different form), इति कृत्वा – because of this, पृथिवीम् – to the earth, सादृश्यत्वात् – due to resemblance, ज्योतिषः विकारः – modification of the sun (i.e., ray); modification of fire (i.e., flame), ज्योतिस् – (1) sun (2) fire, अर्चिः – ray, flame (here it is the flame of the fire), आकाशदशे – in the sky or in the free space, निवाते – where there is no wind, in (a place) sheltered from the wind, सुप्रज्वलितम् – lighted well adjective of the noun,
अर्चिः (N), नार्वागारोहति – न + अर्वाक + आरोहति – does not come/descend down, ज्योतिरेव – ज्योतिः + एव – (goes upwards in the direction of the sun only, गच्छत्यान्तर्यतः – गच्छति + आन्तर्यतः – goes. Due to its close relation (with the sun). The flame of the fire goes up because of its being related to the sun, एवमत्र – एवम् + अत्र – in this way (एवम्) here (अत्र), i.e., in this explanation in the first three paragraphs on textbook page 80.,
महाभाष्यकाराः – the composer of the treatise called, E14101: i.e., पतंजलि मानवीयम् – human, व्यावहारिकम् – pertaining to the day to day dealings (व्यवहार), the adjective of the noun, सिद्धान्तम् (principle or theory), गुरुत्वाकर्षण सिद्धान्तम् – theory of the gravitation, पार्थिवाग्नेः – पार्थिवः अग्निः, तस्य – कर्मधारय समास, of the fire on the earth पार्थिव (belonging to the earth) is the adjective of the noun, अग्नि सूर्येण सह – with the sun, सूचयन्ति – indicate, suggest; the verb of the subject महाभाष्यकाराः।