Gujarat Board GSEB Solutions Class 9 Sanskrit Chapter 13 दिष्टया गोग्रहणं स्वन्तम् Textbook Exercise Important Questions and Answers Notes Pdf.
Gujarat Board Textbook Solutions Class 9 Sanskrit Chapter 13 दिष्टया गोग्रहणं स्वन्तम्
GSEB Class 9 Sanskrit दिष्टया गोग्रहणं स्वन्तम् Textbook Questions and Answers
1. अधोलिखितेभ्यः विकल्पेभ्यः समुचितम् उत्तरं चिनुत –
Choose the correct answer from the given alternatives:
1. ‘ब्रूहि केनासि विस्मितः।’ इति वचनं कस्य?
(क) भटस्य
(ख) विराटेश्वरस्य
(ग) उत्तरस्य
(घ) बृहन्नलायाः
उत्तरम्:
(ख) विराटेश्वरस्य
2. नरेन्द्रेण महानसे कः विनियुक्तः?
(क) बल्लवः
(ख) अर्जुनः
(ग) भटः
(घ) उत्तर:
उत्तरम्:
(क) बल्लवः
3. कथमिदानीम् ……………….. इव मां हस्यते?
(क) अनभिज्ञम्
(ख) सावज्ञम्
(ग) अपरिचितम्
(घ) निरवज्ञम्
उत्तरम्:
(ख) सावज्ञम्
4. धनुः कैः गृह्यते?
(क) दुर्बलैः
(ख) सैनिकैः
(ग) राक्षसैः
(घ) योधैः
उत्तरम्:
(क) दुर्बलैः
5. पितरः केन दर्शिता:?
(क) गोग्रहणेन
(ख) उत्तरेण
(ग) बल्लवेन
(घ) भटेन
उत्तरम्:
(क) गोग्रहणेन
2. अधोलिखितानां प्रश्नानां उत्तराणि संस्कृतभाषायां लिखत –
Write answers of the given questions into sanskrit.
1. भटः किं प्रियं निवेदयति?
उत्तरम्:
भटः प्रियं निवेदयति यत् ‘गोग्रहणम् अवजितम् धार्तराष्ट्राः च अपयाताः।
2. अभिमन्युः केन गृहीतः?
उत्तरम्:
बल्लवनामधारिणा भीमसेनेन अभिमन्युः गृहीतः।
3. बृहन्नला कस्य कस्य विषये अभिमन्यु पृच्छति?
उत्तरम्:
बृहन्नला अभिमन्युम् तस्य जनन्याः विषये, देवकीपुत्रस्य केशवस्य च विषये पृच्छति।
4. भीमसेनस्य सहजं प्रहरणं किम् अस्ति?
उत्तरम्:
भीमसेनस्य सहज प्रहरणं तस्य भुजौ स्तः।
5. उत्तरः कस्य पूजां कर्तुं कथयति?
उत्तरम्:
उत्तरः अत्रभवतः धनञ्जस्य (अर्जुनस्य) पूजा कर्तु कथयति।
3. निम्नलिखितेषु वाक्येष कः भावाः प्रकटितः तत्प्रकोष्ठगतेभ्यः शब्देभ्यः विचित्य लिखत –
Write the real meaning of following sentences by choosing words from brackets.
1. कथं कथम्। अभिमन्युः नाम अहम्।
(आत्मप्रशस्ति, देन्यम्, अभिमान:)
उत्तरम्:
अभिमानः
2. यन्मां पितृवदाक्रम्य स्त्रीगतां पृच्छसे कथाम्।
(क्रोध, विस्मयः, तिरस्कारः)
उत्तरम्:
विस्मयः
3. धनुस्तु दुर्बलैः गृह्यते।
(उत्साहः, शौर्यम्, अहङ्कारः)
उत्तरम्:
शौर्यम्।
4. दिष्ट्या गोग्रहणं स्वन्तं पितरो येन दर्शितः।
(हर्षः, धैर्यम्, निन्दा)
उत्तरम्:
हर्षः
4. अधोलिखितानां धातुरूपाणां धातु-गण-पद-काल/ लकार-पुरुष-वचन-निर्देशपूर्वक परिचयं कारयत
Write free of root verbs according to example.
1. रूष्यन्ति – रूष् 4प. वर्तमानकाल लट्लकार, अन्य पु. बहुवचन।
2. वदति – वद् 1प. वर्तमालकाल लट्लकार, अन्य पु. एकवचन।
3. पृच्छसे – प्रच्छ-पृच्छ् 6प. वर्तमानकाल लट्लकार, मध्यम पु. एकवचन।
This परस्मैपद root has been used here in – आत्मनेपद as an exception.
4. भविष्यति – भू 1प. द्वितीया भविष्यतकाल लट्लकार, अन्य पु. एकवचन।
5. प्रविशति – प्र + विश् 6प. वर्तमानकाल लट्लकार अन्य पु. एकवचन
5. मातृभाषायाम् उत्तराणि लिखत –
Answer the following questions in Mother tongue:
1. What news does convey to the king?
Answer:
Bhata gives the following good news to the king. ‘The plan of carrying away the cows has been failed and Kauravas are defeated and driven away.”
2. What is the reaction of Abhimanyu, when asked about his mother?
Answer:
Since Abhimanyu does not know who Bruhannala is, he is surprised by this complete stranger about his mother’s well-being. He asks, “Are you Yuddhishtra or Bhima or Anuna to ask me about the lady?”
3. What is Bhimas opinion about a weapon?
Answer:
According to Bhima. his hands were his weapons that were born with him, Only the cowardly persons carry weapons.
4. What did Dhananjaya do?
Answer:
Dhananjaya took his two quivers and innumerable arrows from the crematorium and defeated kauravas and protected king Virata’s son and
army.
5. How was Ãbhimanyu benefited by the incident of gograhanam?
Answer:
Gograhanam proved to be ablessing in disguise for abhimanyu. Pandavas who were staying in King Virata’s palace in Cognitto come out in the open. Dhananjaya defeated Bhishma, Durvodhana. etc and drove them away. Bhima went near Abhimanyu and caught him in his strong arms. Since Bhima had no weapon in his hand Abhimanyu did not resist. As a result, Abhimanyu was brought to Virata’s palace and there he met Arjun, Yudhishthira, Bhima.
6. ‘क’ विभागं ‘ख’ विभागेन सह संयोजयत –
Mater the following.
उत्तरम्:
1. अश्रद्धेयः प्रियं प्राप्त सौभद्रो ग्रहणं गतः – भटः
2. पूज्यतमस्य क्रियतां पूजा – उत्तर:
3. सुखमास्ते ते जननी – बृहन्नला
4. सुखमास्ते ते जननी – बृहन्नला
5. एहि एहि वत्स – भगवान्
GSEB Class 9 Sanskrit दिष्टया गोग्रहणं स्वन्तम् Additional Important Questions and Answers
1. अधादत्तयोः शब्दयोः विवरण आङ्ग्लभाषायां कुरुत –
Explain following words into english.
1. धनज्जय:
Answer:
This is one of the ten names of Arjuna. He was called Dhananjaya because he had conquered all the kings at the time of Rajasooya Yajna and collected wealth from them.
2. पजत्वमू अतयतू
Answer:
It means ‘killed’. Human body is said to be made of five great elements, i.e., earth, water, lustre, wind and a ether. When a person dies these five disintegrate.
2. अधोलिखितेभ्यः विकल्पेभ्यः समुचितम् उत्तर चिनुत पात्रेण सह समुचिताम् उक्तिं योजयत –
Choose the suitable answers of the following alternatives.
Match the following statement with character.
उत्तरम्:
1. भटः (Soldier) – अश्रद्धेयं प्रियं प्राप्तं सौभद्रो ग्रहणं गतः
2. राजा-तेन हि सत्कृत्य प्रवेश्यताम् अभिमन्युः।
3. बृहन्नला-अभिमन्यो, सुखम् आस्ते ते जननी?
4. अभिमन्युः-भोः किं नामभिः अभिभाष्यन्ते क्षत्रियाः अत्र?
3. अधोदत्तानां शब्दानां समानार्थकान् शब्दान् (पर्याय शब्दान्) लिखत् –
Choose synonyms of the following words.
1. ‘महानसः’ इति शब्दस्य पर्यायशब्दः कः?
(क) महाकक्षः
(ख) महाशयः
(ग) महाक्षेत्रम्
(घ) पाकगृहम्
उत्तरम्:
(घ) पाकगृहम्
2. ‘शरः’ इति शब्दस्य पर्यायशब्द: क:?
(क) शीर्षम्
(ख) शिरः
(ग) बाणः
(घ) शरणम्
उत्तरम्:
(ग) बाणः
3. ‘प्रहरणम्’ इति शब्दस्य पर्यायशब्द: क:?
(क) प्रहारः
(ख) आनयनम्
(ग) शस्त्रम् अस्त्रमा वा
(घ) तिरस्करणम्
उत्तरम्:
(ग) शस्त्रम् अस्त्रमा वा
4. ‘सावज्ञम्’ इति शब्दस्य पर्यायशब्द: क:?
(क) अवज्ञापूर्वकम्
(ख) उपहासेन
(ग) तिरस्कारेण
(घ) सहर्षम्
उत्तरम्:
(क) अवज्ञापूर्वकम्
5. ‘अभिगतः’ इति शब्दस्य पर्यायशब्दः कः?
(क) अभिमतः
(ख) अभिनत:
(ग) सम्मुखमागतः
(घ) उन्नतः
उत्तरम्:
(ग) सम्मुखमागतः
4. अधोदत्तानां शब्दानां विरुद्धार्थकान् शब्दान् लिखत
Choose antonyms of the following words.
1. ‘महान्’ इति शब्दस्य विरुद्धार्थक: शब्द: क:?
(क) विशाल:
(ख) विराट:
(ग) लघुः
(घ) सूक्ष्मः
उत्तरम्:
(ग) लघुः
2. ‘क्षद्धेयम्’ इति शब्दस्य विरुद्धार्थकः शब्दः कः?
(क) अविश्वरत्तम्
(ख) अश्रद्धा
(ग) अश्रद्धाल्
(घ) अश्रद्धेयम्
उत्तरम्:
(घ) अश्रद्धेयम्
3. ‘जयः’ इति शब्दस्य विरुद्धार्थक: शब्द: क:?
(क) पराजयः
(ख) विजयः
(ग) विजेता
(घ) जेता
उत्तरम्:
(क) पराजयः
4. ‘पापम्’ इति शब्दस्य विरुद्धार्थक: शब्द: क:?
(क) पुण्यम्
(ख) शुभम्
(ग) शुभ्रम्
(घ) श्रेतम्
उत्तरम्:
(क) पुण्यम्
5. सन्धिविच्छेदं कुरुत –
Dissolve sandhis.
1. ‘पितृवदाक्रम्य’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) पित्वद + क्रम्य
(ख) पित्वद् + अक्रम्य
(ग) पितृवत् + आक्रम्य
(घ) पित्वत् + अक्रम्य
उत्तरम्:
(ग) पितृवत् + आक्रम्य
2. ‘ब्राहाणेनेति’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) ब्राह्मण + नेति
(ख) ब्राह्मणे + नेति
(ग) ब्राह्मणे + इति
(घ) ब्राह्मणेन + इति
उत्तरम्:
(घ) ब्राह्मणेन + इति
दिष्टया गोग्रहणं स्वन्तम् Introduction:
In Bhasas play Pancharatrana, Act II is laid in the court of king Virata. it narrates how the army of the Kauravas is defeated and how Abhimanyu, who fought on the side of the Kauravas has been captured in the seizure of the cows of king virata. Drona and Bhishma are surprised. Duryodhana feels uncomfortable and decides to rescue Abhimanyu, in Act III. In the present extract the credit of the victory goes to prince Uttara but in reality Arjuna in the guise of Bruhannala has defeated the army and Bhima has captured Abhimanyu.
There is a touching incident of the meeting between father, Arjuna and son Abhimanyu. In this play Bhasa has completely changed the course of the Mahabharata. He has done away with the war and he has made greedy, villainous. Duryodhana agree to give away half of
his kingdom to the five Pandavas.
दिष्टया गोग्रहणं स्वन्तम् Prose, Translation and Glossary
(प्रविश्य)
भटः – जयतु महाराजः। प्रियं निवेदये महाराजाय। अवजित ग्रोग्रहणम्। अपयाताः धार्तराष्ट्राः।
Translation : Bhata – May this majesty be victorious! I convey some thing pleasing to his majesty. Stealing of cows has been foiled (lit-won). The Kauravas, sons of Dhristrashtra went away.
राजा – अपूर्व इव ते हर्षः। प्रूहि केनासि विस्मितः।
Translation : King – Your joy is indeed unprecedented. Tell me what is it by which you are surprised?
भटः – अश्रद्धेयं प्रियं प्राप्त सौभद्रो ग्रहणं गतः।।
Translation : Bhata – Unbelievably gladsome news is received. Abhimanyu, the son of Subhadra is captured.
राजा – कथमिदानी गृहीत:?
Translation : King – Now, how was the captured?
भटः रथमासाघ निःशड्कं बाहुम्यामवतारितः।
Translation : Bhata – Reaching his chariot he was brought down in arms without fear.
राजा – केन।
Translation : King – By whom?
भटः – यः किलैष नरेन्द्रेण महानसे विनियुक्तो बल्लवः, तेन।
Translation : Bhata – Indeed by this Ballava, who was appointed in the kitchen by his majesty.
राजा – तेन हि सत्कृत्य प्रवेश्यताम् अभिमन्युः। बृहन्नले प्रवेश्यताम् अभिमन्युः।
Translation : King – Then let Abhimanyu be brought in having treated him with honour. Bruhannala bring Abhimanyu in.
बृहन्नला – यदाज्ञापयति महाराजः। (निष्क्रान्ता।)
Translation : Bruhannala – Whatever his majesty orders. (Exists)
(ततः प्रविशति अभिमन्युः बृहन्नला बल्लव: च।)
Translation : (Then enter Abhimanyu, Bruhannala and Ballava)
बृहन्नला – इतः इत: कुमार। अभिमन्यो।
Translation : Bruhannala – Here, by this side, O Prince Abhimanyu.
अभिमन्युः – अभिमन्यु म। कथं कथम्। अभिमन्युः
बृहन्नला – इतः इत: कुमार। अभिमन्यो।
Translation : Bruhannala – Here, by this side, O Prince Abhimanyu.
अभिमन्युः – अभिमन्यु म। कथं कथम्। अभिमन्युः
नामाहम्। भोः किं नामभिः अभिभाष्यन्ते क्षत्रियाः अत्र।
Translation : Abhimanyu Did you indeed say Abhimanyu? How come? I am Abhimanyu. O, are Kshatriyas addressed here by their (first) names? बृहन्नला – अभिमन्यो, सुखम् आस्ते ते जननी?
Translation : Bruhannala-0 Abhimanyu, is you mother happy?
अभिमन्युः – कथं कथम्। जननी नाम।
किं भवान् धर्मराजो में भीमसेनो धनञ्जयः।
यन्मां पितृवदाक्रम्य स्त्रीगता पृच्छसे कथाम्।।
Translation : Abhimanyu- What? What (did you sayy? My mother? Are you Dharmaraja or Bhimasen or Dhananjaya that you are asking about the news concerning the lady approaching me like my father.
बृहन्नला – अभिमन्यो, अपि कुशली देवकीपुत्रः केशवः।
Translation : Bruhannala-OAbhimanyu, is Krishna, the son of Devaki happy?
अभिमन्युः – कथं तत्रभवन्तम् अपि नाम्ना। अर्थ किम्। अर्थ किम्। कुशली भवतः संसृष्टः।
(उभौ परस्परम अवलोकयतः।)
Translation: Abhimanyu – Why, (are you also asking about) the revered person by name? Yes, certainly. Your relative is doing well. (Both look at each other)
अभिमन्युः – कथम् इदानीं सावज्ञम् इव मां हस्थते?
Translation: Abhimanyu – Now why are you laughing at me sarcastically?
बृहन्नला – न खलु किञ्चित्। त्वं तु पार्थपुत्रः। जनार्दनः तव मातुलः। तवं च तरुण। तथापि तेन पदातिनी गृहीतः।
Translation : Bruhannala – Indeed, it is nothing (important). But you are the son of Partha Krishna is your maternal uncle, and are young. Even then you were captured by that foot-soldier!
अभिमन्युः – अलं स्वच्छन्दप्रलापेन। अस्माकं कुले आत्मश्लाघा उचिता नास्ति। रणभूमौ हतेषु शरान् पश्य। मां विना नामान्तरं न भविष्यति।
Translation: Abhimanyu – Enough of (this) loose talk. In our family praising self is not (considered) proper. See the arrows struck into those who were killed on the battlefield. No other name except mine will be (found) there.
बृहन्नला – (आत्मगतम्) सम्यक् आह कुमारः। (प्रकाशम्) एवं वाक्यशौण्डीर्यम्। किमर्थं तेन पदातिना गृहीत?
Translation : Bruhannala – (to himself) Price is saying what is right. (Aloud) This bravery (naughtiness) is speech! Why were you captured by that foot-soldier?
अभिमन्युः – अशस्त्रो मामभिगतस्ततोऽस्मि ग्रहणं गतः।
Translation : Abhimanyu – He came to me without any weapon. So I found myself captured.
राजा – त्वर्यतां त्वर्यताम् अभिमन्युः। Translation : King – Let Abhimanyu hurry up. बृहन्नला – इतः इतः कुमार। एषः महाराजः। उपसर्पतु कुमारः।
Translation : Bruhannala – Here, this way, Price. Here is his majesty. May Prince approach (him).
अभिमन्युः – आः कस्य महाराजः।
Translation : Abhimanyu – Ah! Whose king?
बृहन्नला – न, न, ब्रहाणेन सहास्ते।
Translation : Bruhannala – No, no he is sitting with a Brahmin.
अभिमन्युः – ब्राहाणेनेति। (उपगम्य) भगवन् अभिवादये।
Translation : Abhimanyu – (Did you say) with a Brahmin? (Approaching) Lord, here I am bowing down.
भगवान् – एहि एहि वत्स।
Translation : Bhagawan – Come on, child.
अभिमन्युः – अनुगृहीतः अस्मिा
Translation : Abhimanyu-I am obliged.
राजा – एहि एहि पुत्र! (आत्मगतम्) कथं मां नाभिवादयतिर? अहो उत्सिकतः खलु अयं क्षत्रियकुमारः। अहमस्य दर्पप्रशमनं करोमि। (प्रकाशम्) अथ केनायं गृहीत?
Translation : King – Come on, son, (to himself) How is it that he is not bowing down to me? This Kshatryia Prince is indeed impudent. I shall subdue his pride. (Aloud) Now by whom was the captured?
भीमसेनः – महाराज मया बल्लवेन।
Translation : Bhimsen – You majesty, by me-by Ballava.
अभिमन्युः – अशस्त्रेण इति कथ्यताम्।
Translation: Abhimanyu – Let it be told by you who were not carrying any weapon भीमसेनः – शान्तं पापम्। सहजी मे प्रहरणं भुजौ। धनुः तु दुर्बलैः गृह्याते।
Translation : Bhimsen – God Forbid! My arms are my natural weapons. A bow is carried by the weaklings.
अभिमन्युः – किं भवान् मम मध्यमः तातः, यः तत्तुल्यं वदति। Translation: Abhimanyu – Are you my middle father, who speaks like that? राजा – पुत्र! कः अयं मध्यमः नाम।
Translation : King – son, who indeed is this, the middle one?
अभिमन्युः – श्रुयताम् यः खलु जरासन्धं पञ्चवम् अनयत् सः। (ततः प्रविशति उत्तरः।)
Translation : Abhimanyu – Listen. He who indeed killed. Jarasandha (There enters Uttara.)
उत्तरः – तात! अभिवादये।
Translation : Uttara – Father, I bow down.
राजा – आयुष्मान् भव पुत्र!
अपि पूजिताः कृतकर्माणः योधाः।
Translation : King-Son, may you live long! Are the soldiers who performed heroic deeds honoured well?
उत्तरः – पूजिताः। पूज्यतमस्य क्रियतां पूजा।
Translation: Uttara- They are honoured. Let the one who is most worthy to be honoured be honoured.
राजा – पुत्र, कस्य।
Translation : King -Son, who?
उत्तरः – इवात्रभवतः धनञ्जयस्य।
Translation : Uttara – Dhananjaya, the revered one who is here.
राजा – कथं धनञ्जयस्य इति।
Translation : King – What, (do you say) Dhananjaya?
उत्तरः – अथ किम्। अत्रभवता श्मशानात् निजधनुः तूणी. चाक्षयसायके चादाय भीष्मादयः नृपाः भग्नाः वयं च परिरक्षिताः
Translation : Uttara- Yes, taking his bow, twoquivers and innumerable arrows from the crematorium Bhishma and other kings were defeated and we were protected by this revered man.
राजा – एवम् एतत्?
Translation : King – Is it like this?
बृहन्नला – प्रसीदतु प्रसीदतु महाराजः।
Translation : Bruhannala – May his majesty be pleased.
उत्तरः – व्यपनयतु शड्काम्। अयम् एव धनुर्धरः धनञ्जयः।
Translation : Uttara- Do away with doubt. This is surely Dhananjaya, the archer.
बृहन्नला – यदि अहम् अजुर्नः तर्हि अयं भीमसेनः।
अयं च राजा युधिष्ठिरः।
Translation : Bruhannala- If I am Arjuna, then this is Bhimsena, and this is king Yuddhishthira.
अभिमन्युः – इह अत्रभवन्तः मे पितरः।
तेन खलु न रूष्यन्ति मया क्षिप्ता हसन्तश्च क्षिपन्तिमाम्।
दिष्ट्या गोग्रहणं स्वन्तं पितरो येन दर्शिता।।
(इति क्रमेण सर्वान् प्रणमति। सर्वे तस्मै आशीर्वादान् वदन्ति)
Translation : Abhimanyu – Here these are my fathers. Then indeed They don’t get angry when insulted by me and they insult me while laughing luckily the expedition of stealing the cows ended well for it showed (me) my fathers.
Glossary : प्रविष्य – entering, प्र + विश् (6P) ल्यबन्त (संबंधक भूतकृदन्त) gerund, भटः – warrior, soldier, जयतु महाराजः – may his Majesty be victorious, प्रियम् निवेदये – I am giving a good news, निवेदये – नि + विद् (2P) causal present tense (प्रेरक लट् लकार) first person singular, verb of the subject ‘अहम्’, महाराजाय – to the king, the root नि + विद् governs the dative case of the person to whom something is told, so महाराजय is in the dative case, अवर्जितम् – won, conquered.
ग्रोग्रहणम् -गवाम् ग्रहणम् – षष्ठी तत्पुरुष समास taking away of cows, अपयाताः – अपगताः, went away, धार्तराष्ट्राः – कौरवाः, धृतराष्ट्रस्य पुत्राः, sons of धृतराष्ट्र, Kauravas, अपूर्वः – unprecedented ते, हर्षः – your joy, ब्रूहि – say, tell ब्रू (20) Pimperative mood (लोट् लकार) second person singular, verb of the subject त्वम्’, केनासि – केन + आसि by whom/what are you (surprised विस्मित:)? अश्रद्धेयम् – incredible, प्रियम् प्राप्तम् – a pleasing (news) is received, सौभद्रः – अभिमन्युः, the son of सुभद्रा, ग्रहणम् गतः – is captured, गृहीतः – capturely caught, कथमिदानीम् – कथम् + इदानीम् how now, रथमासाद्य – रथम् + आसाद्य reaching the chariot आ + सद् (1P) causal ल्यबन्त (प्रेरक भूतकृदन्त) gerund.
बाहुभ्याभवततारितः – बाहुभ्याम् + अवतारितः with arms, took (him) down, अवतारितः – अव + तृ (1P) causal past passive participle (प्रेरक कर्मणि भूतकृदन्त), masculine nominative singular, किलैषः – किल + एष: indeed this (बल्लव: — cook), नरेन्द्रेण – राज्ञा, by the king Virata, विनियुक्तः – appointed , प –वि + नि + युञ् (7U) past passive participle (कर्मणि भूतकृदन्त), masculine nominative singular, बल्लवः – भीम in the disguise of a cook, named बल्लव, तेन हि – then indeed, सत्कृत्य – treating with respect, प्रवेश्यताम् – bring (him) in, प्र + विश् (6P) causal passive imperative mood (प्रेरम कर्मणि लोट् लकार) third person singular, बृहन्नले – 0 बृहन्नला Arjuna was living in the place disguised as a dance teacher of princesses.
यदाज्ञापयति – यद् + आज्ञापयति as (the king) orders, verb of the subject ‘महाराज:’, निष्क्रान्ता — went out exit, इतः इतः – here; this side. This is an indeclinable, अभिमन्यो – 0 अभिमन्यु, अभिमन्यु (masculine noun ending in उ) vocative singular, किं नामभि: – (are they called) by names, अभिभाष्यन्ते – are called अभि + भाष (1A) passive present tense (कर्मणि लट् लकार) third person plural, Abhimanyu feels insulted सुखमास्ते – सुखम् + आस्ते, is (she) fine/happy; सुखम् is an adverbial indeclinable आस्ते – आस् (2A) present tense (लट् लकार) third person singular.
Prose order of the verse : किम् भवान् मे धर्मराजः, भीमसेनः, धनञ्जयः (अर्जुन:) (अस्ति) यत् माम् पितृवत् आक्रम्य स्त्रीगताम् कथाम् पृच्छसे। भवान् – you, respectful address, धर्मराजः – युधिष्ठिरः, the eldest Pandava) धनञ्जयः – अर्जुनः, the third son of Kunti, पितृवत् – like (my) father, आक्रम्य – attacking, (here) approaching (my), स्वीगताम् – concerning the lady, पृच्छसे – (you) ask, प्रच्छ (6P) present tense (लट् लकार) second person singular.Here the root is used in Atmanepeda as an exception देवकीपुत्रः केशवः – the son of देवकी i.e., कृष्ण, तत्रभवन्तम् अपि – that revered man also, अथ किम् – yes, भवतः संसृष्टः – related to you, उभीः – both of them.
अवलोकयतः – are looking, verb of the subject, ‘उभी’ सावज्ञम् – अवज्ञया सह यथा स्यात्तथा – अव्ययीभाव समास, with disrespect, sarcastically, माम् हस्यते – I am laughed at/ridicuted, पार्थपुत्रः – the son of Arjuna, मातुलः – maternal uncle, तेन पदातिना – by that foot soldier, गृहीतः – captured, रणभूमीः – on the battlefield, आत्मश्लाघा – आत्मनः श्लाघा – षष्ठी तत्पुरुष समास self praise, उचिता – proper adjective of”आत्मश्लाघा’।
हतेषु – among the stuck, शरान् – arrows, object of the verb ‘पश्य’, माम् विना – without me, नामान्तरम् – अन्यत् नाम – कर्मधारय नित्य समास, the other name, न भविष्यति – there will not be, आत्मगतम् – स्वगतम् – to himself, सम्यक् आह – (be) is saying correctly, आह – ब्रू (2U) P. Present tense (लट् लकार) third person singular, optional from, प्रकाशम् – aloud, वाक्यशीण्डीर्यम् – वाक्येषु शौण्डीर्यम् – सप्तमी तत्पुरुष समास expertise only in speech, किमर्थम् – for what purpose, why. This is an indeclinable, अशस्वः — न विद्यते शस्त्रम् यस्य सः — नञ् बहुव्रीहि, having no weapon. This is an adjective of Bhima who went to Abhimanyu’s chariot. Bhima was carrying no weapon with him.
ब्राह्मणेन सह – with a Brahmin, आस्ते – is sitting, उपगम्य – उपसृत्य, going near, एहि – come आ + इ (2P) imperative mood (लोट् लकार) second person singular, उत्सिक्तः – proud, arrogant, adjective of the noun’क्षत्रियकुमारः’, दर्पप्रशमनम् – दर्पस्य प्रशमनम् – षष्ठी तत्पुरुष समास, subduing/assuaging the pride, महाराज – your majesty,king Virata is addressed as महाराज, अशस्वेण – without weapon, having no weapon, शान्तम् पापम् – Oh, no, God forbid, how can it be? सहजी – born with me (these two arms), adjective of’ भुजी’, प्रहरणम् – weapon, धनुः – a bow, दुर्बले: गुह्यते – (this) is taken by the weak, दुर्बलाः धनुः गृह्यन्ति – active voice दुबैलः धनुः गृह्यते – passive voice, मध्यमः तात: – the middle father, Bhima being the middle father, Bhima being the middle in the Pandavas, तत्तुल्यम् – तेन् तुल्यम् – तृतीया तत्पुरुष, like him.
श्रूयताम् – please listen. lit-let it be heard. Very often passive imperative indicates polite requiest श्रु (5P) passive imperative (कर्मणि लोट् लकार) third person singular, खलु – indeed, really. This is an indeclinable, जरासन्धम् – जरासन्ध was the son of the king बृहद्रथा He was born divided in two halves which were put together by a Rakshasi called Jara. So he was named Jarasandha Later he became the king of Magadha and Chedi. He was killed by Bhma in a single combat, पञ्चत्वम् अनयत् – killed, ततः – then, प्रविशति उत्तरः – enters उत्तर, the son of king Virata, तात अभिवादये – Ofather, I salute, आयुष्मान भव – be longlived one. This is the blessing given by elders when a younger person down to them, कृतकर्माणः योधाः – the soldiers who had performed heroic dedds, कृते कर्म यैः ते – बहुव्रीहि समास. पूज्यतमस्य – of the person who is the most worthy of being worshipped (respected), इहात्रभवतः – इह + अत्रभवतः, here of this revered person.
श्मशानात् – from the crematorium, निजधनुः – निजम् धनुः – कर्मधारय समास, his own bow, तूणी – तूणी, तूणिरौ two quivers, चाक्षयसायके – च + अक्षयसायके and innumerable arrows अक्षयसायके, is the adjective of तूणी, both are accusative duel forms since they are objects of आदाय, भीष्मादयः – भीष्मः आदिः येषां ते – बहुव्रीहि समास those among whom भीष्म was the first or chief, adjective of नृपाः king, भग्नाः – baffled, frustrated भञ्ज् (7P) past passive participle (कर्मणि भूतकृदन्त) masculine nominative plural, परिरक्षिताः – protected, प्रसीदतु – may (your Majesty) be pleased, व्यपनयतु – remove, धनुर्धरः – धनुषः धरः – षष्ठी तत्पुरुष समास, अत्रभवन्तः – these revered men.
Prose-order of the verse : मया क्षिप्ताः (पितरः) माम् हसन्तः च (ते) माम् क्षिपन्ति। दिष्ट्वा गोग्रहणम् स्वन्तम् येन (मम) पितर: दर्शिता। मया क्षिप्ताः – disdained/insulted by me, न रूष्यन्ति – (they) do not get angery, हसन्तः – laughing adjective of पितरः, दर्शिताः – shown; दृश (1P) causal past passive participle (प्रेरक कर्मणि भूतकृदन्त), masculine nominative plural. तस्मै to him i.e., अभिमन्यवे, आशीर्वादान् वदन्ति – give blessings.