This GSEB Class 10 Science Notes Chapter 8 સજીવો કેવી રીતે પ્રજનન કરે છે? covers all the important topics and concepts as mentioned in the chapter.
સજીવો કેવી રીતે પ્રજનન કરે છે? Class 10 GSEB Notes
→ પ્રજનન (Reproduction): સજીવોમાં પોતાના જેવા જ નવા બાળસજીવનું નિર્માણ કરવાની ક્રિયાને પ્રજનન કહે છે. અન્ય જૈવિક ક્રિયાઓની તુલનામાં વ્યક્તિગત સજીવનું જીવન ટકાવી રાખવા પ્રજનનક્રિયા જરૂરી નથી.
- પ્રજનનમાં DNA પ્રતિકૃતિનું નિર્માણ એ મૂળભૂત ઘટના છે.
- પ્રજનન દરમિયાન સર્જાતી ભિન્નતાઓ ઉદ્વિકાસ(Evolution)નો પાયો છે. જે-તે જાતિની વસતિની સ્થિરતા સાથે પ્રજનન સંકળાયેલું છે.
- ભિન્નતાઓ (Variations) જાતિની જીવિતતા માટે ઉપયોગી છે.
→ અલિંગી પ્રજનન (Asexual reproduction) : જ્યારે જનનકોષોના નિર્માણ વગર, ફક્ત એક જ પિતૃ દ્વારા નવી સંતતિનું સર્જન થતું હોય તેને અલિંગી પ્રજનન કહે છે. અલિંગી પ્રજનનના પ્રકારો :
- ભાજન (Fission),
- કલિકાસર્જન (Budding) ઉદા., હાઇડ્રા,
- બીજાણુનિર્માણ Spore formation) ઉદા., રાઇઝોપસ,
- પુનઃસર્જન (Regeneration) ઉદા., પ્લેનેરિયા,
- અવખંડન (Fragmentation) ઉદા., સ્પાયરોગાયરા અને
- Altzulas 1944 (Vegetative reproduction).
→ ભાજનઃ
- દ્વિભાજન (ઉદા., અમીબા, લેશમાનિયા) અને
- બહુભાજન (ઉદા., પ્લાઝમોડિયમ).
→ વાનસ્પતિક પ્રજનન (Vegetative propagation):
- કુદરતી વાનસ્પતિક પ્રજનન અને
- કૃત્રિમ વાનસ્પતિક પ્રજનન.
(1) કુદરતી વાનસ્પતિક પ્રજનનશક્કરિયાના ખોરાક સંગ્રહી મૂળ અને પાનફૂટીના પર્ણની ખાંચોમાં અસ્થાનિક કલિકાઓ અને બટાટાના ગ્રંથિલની સપાટી પરના ખાડાઓમાં સ્થાનિક કલિકા (આંખ – eye) દ્વારા નવા છોડનું નિર્માણ થાય છે.
(2) કૃત્રિમ વાનસ્પતિક પ્રજનન :
- કલમ,
- દાબકલમ અને
- આરોપણ વાનસ્પતિક પ્રજનનની કૃત્રિમ પદ્ધતિઓ છે.
વાનસ્પતિક પ્રજનનનો ફાયદો ઉત્પન્ન થતા બધા જ છોડ જનીનિક રીતે પિતૃછોડ જેવા જ હોય છે.
→ લિંગી પ્રજનન (sexual reproduction) જે પ્રજનનમાં
- બે પિતૃ (નર અને માદા) નવી સંતતિના નિર્માણમાં સંકળાયેલા હોય, તેને લિંગી પ્રજનન કહે છે.
- અર્ધસૂત્રીભાજન પ્રકારના કોષવિભાજનને કારણે પ્રજનનકોષોમાં રંગસૂત્રોની સંખ્યા અને DNAની માત્રા અડધી થાય છે. જ્યારે નર અને માદા પ્રજનનકોષનું સંયુશ્મન થાય ત્યારે બાળપેઢી કે સંતતિમાં રંગસૂત્રોની સંખ્યા તેમજ DNAની માત્રા પુનઃસ્થાપિત થાય છે. નવી પેઢી તેમના પિતૃઓ સાથે સમાનતા કે ભિન્નતા ધરાવતી હોઈ શકે.
→ સપુષ્પી વનસ્પતિઓમાં લિંગી પ્રજનન (Sexual reproduction in flowering plants) સપુષ્પી વનસ્પતિઓમાં પુષ્પ લિંગી પ્રજનન અંગ છે. તેમાં નર પ્રજનન ભાગ પુંકેસર (Stamen) અને માદા પ્રજનન ભાગ (Carpel) આવેલા હોય છે.
- પુંકેસરના પરાગાશય (Anther) ભાગમાં પરાગરજ (Pollen grain) ઉત્પન્ન થાય છે. નર જનનકોષ પરાગરજમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
- સ્ત્રીકેસરના અંડાશય(Ovary)ના અંડક(Ovule)માં માદા જનનકોષ ઉત્પન્ન થાય છે.
- ફલિત અંડકનું બીજ(Seed)માં અને ફલિત અંડાશયનું ફળ(Fruit)માં રૂપાંતર થાય છે.
- બીજનું અંકુરણ થતાં નવો છોડ (નવી સંતતિ) ઉત્પન્ન થાય છે.
→ માનવમાં લિંગી પ્રજનન (sexual reproduction in human beings) :
- છોકરાઓ 13-14 વર્ષની ઉંમરે અને છોકરીઓ 10 – 12 વર્ષની ઉંમરે યોવનાવસ્થા(Puberty)માં પ્રવેશે છે.
- નર જનનપિંડ – શુક્રપિંડ (Testis) શુક્રકોષો ઉપરાંત નર જાતીય અંતઃસ્ત્રાવ ટેસ્ટોસ્ટેરોન ઉત્પન્ન કરે છે.
- માદા જનનપિંડ – અંડપિંડ (Ovary) અંડકોષો ઉપરાંત માદા જાતીય અંતઃસ્ત્રાવો ઇસ્ટ્રોજન અને પ્રોજેસ્ટેરોન ઉત્પન્ન કરે છે. જાતીય અંતઃસ્ત્રાવો લેંગિક પરિપક્વતા માટે જવાબદાર છે.
→ મનુષ્યમાં નર પ્રજનનતંત્ર (Male reproductive system) :
- એક જોડ શુક્રપિંડ, શુક્રવાહિની, શુક્રાશય, પ્રોસ્ટેટ ગ્રંથિ, મૂત્રજનન માર્ગ, બલ્બોયુરેથ્રલ ગ્રંથિ (કાઉપરની ગ્રંથિ) અને શિશ્ન.
- નર પ્રજનનકોષોઃ શુક્રકોષો (Sperms) સૂક્ષ્મ રચનાઓ છે.
- તે આનુવંશિક દ્રવ્ય (DNA) અને લાંબી પૂંછડી ધરાવે છે.
→ મનુષ્યમાં માદા પ્રજનનતંત્ર (Female reproductive system) : એક જોડ અંડપિંડ, એક જોડ અંડવાહિની, ગર્ભાશય, ગ્રીવા, યોનિમાર્ગ અને યોનિદ્વાર. માદા પ્રજનનકોષો અંડકોષ (Egg cell/ovum) કદમાં મોટો અને પોષક દ્રવ્યોસભર હોય છે.
સ્ત્રી-શરીરમાં જો અંડકોષનું ફલન (Fertilisation) ન થાય, તો ગર્ભાશયની અંદરની જાડી દીવાલ તૂટે છે. ગર્ભાશયની તૂટતી અંતરત્વચા (દીવાલ), રુધિર, શ્લેષ્મ અને મૃત અંડકોષ યોનિદ્વારમાંથી શરીરની બહાર ત્યજાય છે. તેને ઋતુસ્ત્રાવ કે રજો સ્ત્રાવ કે માસિક સ્ત્રાવ (Menstruation) કહે છે. ઋતુસ્ત્રાવની અવધિ 2થી 8 દિવસની હોય છે.
→ વસતિ-નિયંત્રણ માટે ગર્ભઅવરોધન પદ્ધતિઓ :
- યાંત્રિક અવરોધન પદ્ધતિઃ પુરુષમાં શિશ્નને અથવા સ્ત્રીમાં યોનિને ઢાંકતા નિરોધ (Condom) તેમજ સ્ત્રીમાં આંકડી અને કૉપર-Tનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.
- રાસાયણિક અવરોધન પદ્ધતિ : સ્ત્રીમાં મુખ દ્વારા ગળવામાં આવતી ગોળીઓ (Oral pills) અંતઃસ્ત્રાવોના સંતુલનમાં ફેરફાર કરે છે. આ દ્વારા સ્ત્રીમાં અંડપતન અવરોધવામાં આવે છે.
- શસ્ત્રક્રિયા : વાસેક્ટોમી (Vasectomy) : પુરુષમાં શુક્રવાહિનીઓને કાપી, તેના છેડા બંધ કરવામાં આવે છે. તેથી શુક્રકોષોનું સ્થળાંતર અટકે છે.
→ ટ્યૂબેક્ટોમી (Tubectomy) : સ્ત્રીમાં અંડવાહિનીઓને કાપી, તેના છેડા બંધ કરવામાં આવે છે. બંને પૈકી કોઈ પણ પદ્ધતિથી લનક્રિયા અટકાવી શકાય છે.